Język polski - Skrót materiału do matury

1. Znaczenie związków frazeologicznych:

Związek frazeologiczny to dwu- lub kilkuwyrazowe połączenia utrwalone zwyczajem, o obiegowym charakterze, utartej formie i ściśle określonym znaczeniu. Frazeologizmy mogą występować w formie wyrażeń (np. głowa domu), zwrotów (np. mieć coś z głowy) lub fraz (Głową muru nie przebijesz.). Związki frazeologiczne mają swoje pochodzenie z: kultury i historii narodów, literatury, sztuki, Biblii, mitologii.

np.
  • Czarna owca - osoba odznaczająca się złymi cechami charakteru
  • Ranny ptaszek - człowiek, który lubi bardzo wcześnie wstawać
  • Ślepy zaułek - uliczka bez wyjścia lub sytuacja bez wyjścia
  • W gorącej wodzie kąpany - ktoś niecierpliwy, porywczy
  • Z przymrużeniem oka - udać, że czegoś się nie widzi
  • Perlisty śmiech - głośny, dźwięczny śmiech; składający się z krótkich, szybkich dźwięków
  • Dać susa - wykonać długi skok, skoczyć gdzieś albo przez coś
  • Mieć coś na końcu języka - chcieć coś powiedzieć, przypominać coś sobie, mówić dużo lub ciągle
  • Mydlić komuś oczy - stwarzać mylące pozory, wprowadzać kogoś w błąd
  • Szukać dziury w całym - starać się znaleźć coś złego tam, gdzie go nie ma
  • Owijać w bawełnę - mówić o czymś wprost, nie nazywać rzeczy po imieniu
  • Mieć z kimś na pieńku - żyć z kimś w niezgodzie
  • Zapuszczać żurawia - zaglądać z góry, wyciągając szyję jak żuraw
  • Pluć sobie w brodę - wyrzucać sobie coś, żałować utraconej okazji
  • Rzucać komuś kłody pod nogi - utrudniać coś komuś
  • Siedzieć jak mysz pod miotłą - siedzieć cicho
  • Nabierać wody w usta - nie mówić mimo, że się wie
  • Mieć ptasi móżdżek - być głupim
  • Siedzieć z założonymi rękami - siedzieć bezczynnie 
  • Stajnia Augiasza - o miejscu nieporządnym, dawno nie sprzątanym
  • Koń trojański - niebezpieczny, złowrogi dar, chytry postęp
  • Syzyfowa praca - praca nie mająca sensu, bez końca, nie dająca rezultatu
  • Pięta Achillesa - czułe miejsce, słaby punkt
  • Słomiany zapał - łatwo przemijająca chęć działania
  • Myśleć o niebieskich migdałach - marzyć, myśleć o rzeczach pięknych, nieziemskich/próżnować
  • Osiąść na laurach - zadowolić się początkowymi sukcesami i zaniechać dalszej pracy
  • Wpaść z deszczu pod rynnę - znaleźć się w sytuacji gorszej niż poprzednio
  • Obiecywać gruszki na wierzbie - nierealne obietnice
  • Pójść po rozum do głowy - przemyśleć coś, zastanowić się nad czymś, a także znaleźć wyjście z jakiejś sytuacji
  • Nabić kogoś w butelkę - oszukiwać, nabierać kogoś
  • Chwytać wiatr w żagle - wykorzystać nadarzającą się okazję do działania
  • Kozioł ofiarny - człowiek ponoszący całą odpowiedzialność za czyny popełnione przez innych
  • Dzielić skórę na niedźwiedziu - przedwcześnie robić plany, co do realizacji, których nie ma pewności lub cieszyć się z niepewnych jeszcze korzyści
Pełna lista przykładowych związków frazeologicznych: TUTAJ!

2. Odróżnianie znaczeń realnych i etymologicznych:

np.

- Judasz: 
  • jeden z dwunastu apostołów Chrystusa
  • określenie na zdrajcę, człowieka fałszywego
- miłosierny Samarytanin:
  • bohater przypowieści, który spotkał napadniętego przez zbójców Lewitę, nie oczekując w zamian żadnej korzyści opatrzył go, a następnie zostawił pod opieką lekarza.
  • określenie na osobę bezinteresownie świadczącym dobro
- zakazany owoc:
  • owoc drzewa, z którego Bóg zabronił zrywać Adamowi i Ewie (owoc poznania dobra i zła)
  • określenie na zabronioną rzecz
- Wieża Babel:
  • budowla symbolizująca symbol ludzkiej pychy (powstała, aby ludzie mogli dostać się do nieba i porozmawiać z Bogiem)
  • określenie na chaos, zamęt, niemożność porozumienia się
- Puszka Pandory:
  • szczelnie zamknięta puszka, którą bogowie podarowali Pandorze, otworzona przez Epimeteusza (w środku były troski, nędze i choroby opanowujące świat)
  • źródło zła, suma jakichkolwiek nieszczęść, problemów
Pełna lista przykładów: TUTAJ!

3. Stylizacja wypowiedzi:

Styl to sposób ukształtowania wypowiedzi polegający na wyborze i zastosowaniu materiału językowego ze względu na cel, który mówiący chce osiągnąć.

Stylizacja to zamierzone wprowadzenie do tekstu realizującego określony styl cech innego stylu, wyraźnie rozpoznawalnego jako cudzy.

Typy:
  • archaizacja - wprowadzenie archaicznych elementów słownictwa, rzadkich form gramatycznych oraz konstrukcji składniowych (np. w "Trylogii" Henryka Sienkiewicza)
  • dialektyzacja - wprowadzenie elementów gwarowych do fonetyki, leksyki, frazeologii, metaforyki, najczęściej występuje w dialogach (rzadziej w narracji) (np. "Chłopi" Władysława Reymonta)
  • kolokwializacja - odmiana stylizacji językowej polegająca na wprowadzeniu do utworu literackiego lub innej wypowiedzi wyrazów, zwrotów zaczerpniętych z potocznego języka mówionego (kolokwializmów); stosuje się ją w celu przybliżenia realiów codzienności, umiejscowienia bohatera w konkretnym środowisku, wprowadzenia elementów komicznych, oddanie sposobu mówienia i myślenia bohatera
  • stylizacja biblijna - odmiana archaizacji tworząca atmosferę wzniosłości, ukształtowanie wypowiedzi na wzór języka Biblii
  • stylizacja środowiskowa - wprowadzenie wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla określonej gwary środowiskowej, służy do oddaniu atmosfery danego środowiska, a także do wierniejszego odzwierciedlenia charakterystyki bohatera (np. "Syzyfowe prace" Żeromskiego)
  • stylizacja humorystyczna - świadome nadawanie wypowiedzi utworom literackim lub fragmentom cech stylistycznych, które pobudzają odbiorcę do śmiechu) 
  • stylizacja patetyczna - świadome nadawanie wypowiedzi utworom literackim lub ich fragmentom cech stylu podniosłego, uroczystego (np."Oda do młodości" Adama Mickiewicza)
  • stylizacja onomatopeiczna - wprowadzenie do utworu wyrazów dźwiękonaśladowczych
  • indywidualizacja języka - przypisanie postaciom odrębnego sposobu mówienia, wyróżniającego je spośród innych postaci.

4. Teksty publicystyczne:

Co to?: gatunek wypowiedzi o charakterze subiektywnym i polemicznym, brak obiektywnych informacji, może łączyć elementy stylu potocznego, artystycznego, naukowego i popularnonaukowego
Cel: kreowanie opinii publicznej, przekonywanie, propagowanie poglądów, opinii
Rola autora: zaprezentowanie stanowiska autora, konfrontacja z odmiennymi opiniami

Cechy słownictwa stylowego:
  • styl artystyczny: barwny (dużo środków stylistycznych), cechuje go emocjonalność i ekspresja, występują elementy innych stylów, jest urozmaicony składniowo, występuje w utworach literackich z zakresu prozy, poezji i dramatu
  • styl naukowy: brak środków stylistycznych, ścisły, jasny, zwięzły, logiczny, występują zdania wielokrotnie złożone, są użyte terminy naukowe, występuje w książkach i artykułach naukowych
  • styl urzędowy: brak środków stylistycznych, istnieje ściśle określony szablon, zdania krótkie, bezpodmiotowe, pojedyncze i złożone, użyte jest słownictwo oficjalne, utarte formuły, występuje w pismach urzędowych, aktach prawnych, ustawach i dokumentach
  • styl publicystyczny: styl prosty i zrozumiały, sugestywny, występują elementy języka potocznego oraz innych stylów, jest urozmaicona składnia zdań, są użyte proste środki stylistyczne, występuje głównie w utworach publicystycznych, w gazetach i w czasopismach
  • styl potoczny: język prosty, obrazowy, prosta składnia zdań, mniej staranna wymowa, występują elementy nacechowane emocjonalnie i wartościująco, można wzbogacić ją o gestykulację i mimikę, występuje w wypowiedziach codziennych, nieoficjalnych, spontanicznych
  • styl retoryczny: precyzyjny, kunsztowna składnia, starannie dobrane słownictwo, oddziaływanie na emocje odbiorcy, występują pytania retoryczne, wykrzyknienia, używany do przemówień publicznych
Gatunki publicystyczne:
  • artykuł - wypowiedź publicystyczna na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne, kulturalne itp., w której wywód podporządkowany jest wyraźnie sformułowanym tezom (cechy: podana jest teza, precyzyjny język, występują cytaty, zdjęcia, tabele itp.; budowa: wstęp, rozwinięcie, zakończenie)
  • esej - forma literacka prezentująca punkt widzenia autora, może prezentować tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, może dotyczyć innych refleksji autora (cechy: subiektywizm, refleksyjność; budowa: wstęp, część właściwa wywodu, zakończenie)
  • recenzja - omówienie lub ocena faktu kulturalnego, zwiera skrótowe przedstawienie treści omawianego utworu
  • felieton - tekst publicystyczny zwykle o aktualnej tematyce (cechy: swoboda stylu i kompozycji, subiektywny sposób przedstawiania zjawisk, lekka i żartobliwa forma, występują elementy ironii, satyry, autor przedstawia swoje dygresje, czasami przesadzając, mogą pojawić się neologizmy)
  • reportaż - sprawozdanie z prawdziwych wydarzeń (cechy: może zawierać opisy, charakterystykę, dialogi, wywiady, narrację poetycką, autor może zająć konkretne stanowisko w danej sprawie, jest obiektywny, jest rzetelnym wiarygodnym materiałem; budowa: wstęp, rozwinięcie, zakończenie) 
  • sprawozdanie - prezentacja zdarzeń już zakończonych, mających już finał w porządku chronologicznym
  • komentarz - wypowiedź o najwyższym stopniu aktualności i silnie zarysowanym stanowisku autora
5. Nadawca i odbiorca tekstu:
  • Nadawca tekstu to zwykle autor omawianego tekstu. Może się ujawniać przez formy pierwszej osoby liczby pojedynczej czasowników, albo poprzez zaimki typu "ja", "mnie" itp. 
  • Odbiorca tekstu to osoba, do której kierowany jest tekst - przeważnie jest to jakaś grupa ludzi. Jeśli jednak nadawca ujawnia do kogo jest kierowana wypowiedź - wtedy tą osobę nazywamy adresatem. 
6. Odpowiedzi właściwe i unikowe:
  • Odpowiedź właściwa to taka, która przedstawia wystarczającą ilość informacji, która jest wymaga w pytaniu.
  • Odpowiedź unikowa to taka, która unika odpowiedzi na zadane pytanie.
7. Forma ironii i jej funkcja. Retoryka i cechy dobrego mówcy:
  • Ironia - zjawisko językowe, polegające na opisywaniu rzeczywistości w sposób nieprawdziwy, sprzeczny ze stanem faktycznym, forma kpiny, szyderstwa, który jest ukryty pod pozornym żartem lub aprobatą. 
  • Forma: zwykle jest to antyfraza, czyli przeciwieństwo dwóch poziomów wypowiedzi, ale może być to także hiperbola (przesadnia), pytanie retoryczne, niezgodność stylistyczna, aluzja (nawiązanie do czegoś, przywołanie nie wprost danej sprawy) oraz niedopowiedzenie. 
  • Funkcje: wykpienie poglądów, postępowania, postawy; wzmocnienie myśli; urozmaicenie wywodu; okazanie dystansu.
Retoryka - sztuka mówienia i wymowy, krasomówstwo.

Rodzaje wypowiedzi retorycznych:
  • uzasadniające - mówca radzi lub odradza coś słuchaczom
  • osądzające - mówca oskarża lub broni kogoś lub coś
  • popisowe - mają charakter pochwalny, okolicznościowy.
Pytanie retoryczne - figura stylistyczna polegająca na wprowadzeniu pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi.

Elipsa (wyrzutnia) - zdanie lub wyrażenie pozbawione istotnej części składowej, zwykle orzeczenia, występujące w postaci równoważnika zdania; figura poetycka wznosząca element tajemniczości, zmuszająca czytelnika do wypełnienia powstałej luki.

np.
Ja zrobię obiad, a Ty zrobisz kolację. – zdanie bez zastosowania elipsy,
Ja zrobię obiad, Ty kolację. – zdanie z zastosowaniem elipsy

Okres retoryczny - konstrukcja składniowa, która jest rozbudowana, złożona, wieloczłonowa, stanowiąca wyraźny układ, najczęściej hipotaktyczny, przejrzysty pod względem logicznym.

Rodzaje argumentów:
  • logiczne - oparte na dedukcji lub indukcji (wyciąganie wniosków ze szczegółowych danych)
  • rzeczowe - przywołanie faktów, danych liczbowych itp.
  • emocjonalne - odwoływanie się do uczuć odbiorców, wywoływanie uczuć pozytywnych i negatywnych 

Cechy dobrego mówcy:
  • mówienie w przekonujący sposób
  • takt retoryczny
  • utrzymywanie kontaktu wzrokowego z odbiorcami
  • odpowiednie tempo wypowiedzi
  • poprawna dykcja
  • spójność komunikacji werbalnej i niewerbalnej
  • umiejętne wykorzystanie rekwizytów, pomocy
8. Manipulacja językowa:
  • to forma zamierzonego i intencjonalnego działania komunikatem tekstowym, mającego na celu wywarcie korzystnego wpływu dla manipulatora na osobę lub grupę
  • Środki językowe wykorzystywane przy manipulacji językowej: wyrazy wartościujące, formy pierwszej osoby liczby mnogiej (wywołanie wrażenia tożsamości nadawcy i odbiorcy), wyrazy zawierające pozytywną ocenę odbiorcy, które poprzedzają przekazywany komunikat, wypowiedzi zbudowane w sposób, że nie da im się zaprzeczyć, eufemizmy mówienie między wierszami, zmienianie znaczenia wyrazów.
  • Mechanizmy manipulacji: podawanie nieprawdziwych informacji, wybiórczość informacji, tendencyjne ukazywanie faktów, ukazywanie niewłaściwych związków przyczynowo-skutkowych, wyciąganie wniosków ze zmanipulowanych wcześniej faktów.
9. Znaki:

Znak to sygnał, oznaka lub symptom znany danej grupie i jednakowo przez nią odczytywany. Każdy ze znaków czyni niezbędnym istnienie drugiego znaku. Takie znaki, które warunkują swoje wzajemne istnienie, tworzą system znaków.

Rozróżniamy znaki:
  • dotykowe
  • węchowe
  • wzrokowe
  • słuchowe
  • smakowe
Znaki możemy podzielić na:
  • naturalne - znaki ikoniczne (np. zachmurzone niebo -> znak, że będzie padać deszcz)
  • umowne (czyli umownie między członkami jakiejś wspólnoty językowej, np. gwizdek sędziego -> koniec meczu) - dzielą się na: znaki ikonograficzne (czyli obrazy, plakaty, reklamy) oraz symbole (różnią się od obrazów tym, że między postacią a wartością informacyjną znaku nie ma żadnego związku)
Komunikacja werbalna to taka, która jest przekazywana za pomocą wyrazów. Rolę odgrywają takie czynniki jak akcent, ton głosu, płynność mowy, treść wypowiedzi.
Komunikacja niewerbalna tzw. "mowa ciała", czyli gesty, niewerbalne komunikaty. Role odgrywają takie czynniki jak emocje, intencje, oczekiwania wobec rozmówcy, gestykulacja, mimika twarzy. 

10. Akt komunikacji językowej:

Język to skomplikowany system znaków umownych służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności. Odbieramy go przy pomocy różnych zmysłów tj. słuch, wzrok, dotyk. 

Cechy języka jako systemu znaków:
  • umowność (pojęcie wyrazów jest na zasadzie umowy społecznej; trzeba się nauczyć znaków językowych, aby móc je zrozumieć)
  • formy: graficzna i dźwiękowa (forma dźwiękowa jest ważniejsza niż graficzna, ponieważ język żeby mógł istnieć nie musi być zapisany)
  • budowanie złożonych struktur z elementów prostych (z głosek buduje się wyrazy, a z wyrazów zdania)
Charakterystyczne cechy języka mówionego:
  • występowanie wyrazów i wyrażeń opóźniających
  • niedopowiedzenia
  • zbędne powtórzenia wyrazów
  • zdania wtrącone
  • nadużywanie spójników oraz zaimków
  • język spontaniczny
  • częste naruszanie norm poprawnościowych
  • komunikat jest wzmacniany gestami, mimiką, intonacją
  • zwykle dialog
  • ograniczona długość wypowiedzi
Charakterystyczne cechy języka pisanego:
  • dbałość o jasność, precyzję przekazu
  • nadanie tekstowi odpowiedniego stylu
  • poprawność językowa
  • odpowiedni rodzaj słownictwa w zależności od rodzaju tekstu
  • zwykle monolog
  • wypowiedź dowolnej długości
  • tworzenie i odebranie komunikatu zwykle w innym czasie i przestrzeni

Komunikacja językowa to proces porozumiewania się pomiędzy ludźmi za pomocą znaków językowych. Akt komunikacji językowej to przekaz informacji przed nadawcę dla odbiorcy. Jeśli przekazane przez nas informacje są dobrze zinterpretowane przez odbiorcę wtedy jest to akt językowy udany, a jeśli nie - akt językowy nieudany.


Warunki dobrej komunikacji:
  • dobra znajomość kodu językowego (gramatyka i słownictwo)
  • odpowiedni dobór środków językowych (wypowiedź oficjalna/nieoficjalna)
  • umiejętność dopasowania komunikatu do danej sytuacji (odbiorca musi zrozumieć, jaki jest temat, przyczyna oraz cel rozmowy)
Funkcje języka:
  • poznawcza (porządkowanie, systematyzowanie świata)
  • komunikacyjna (tworzenie wypowiedzi)
  • społeczna (jednoczenie grupy, budowanie tożsamości zbiorowej)
Funkcje aktu mowy:
  • faktyczna (utrzymanie kontaktu pomiędzy nadawcą, a odbiorcą)
  • informatywna (głównym celem jest przepływ informacji)
  • perswazyjna (nadawca wpływa na odbiorcę)
  • performatywna (wypowiedź ma wpłynąć na rzeczywistość)
  • poetycka (dotyczy doznań estetycznych) 
  • ekspresywna (głównym celem jest wyrażanie emocji)
Fonetyka - dział językoznawstwa zajmujący się dźwiękami mowy ludzkiej, czyli głoskami, oraz akcentem i intonacją.

Fleksja - dział gramatyki opisujący odmianę wyrazów (deklinację i koniugację).

W wyrazach odmiennych możemy wyodrębnić temat fleksyjny i końcówkę fleksyjną (np. w wyrazie praca - prac jest tematem fleksyjnym, a a jest końcówką fleksyjną. Temat fleksyjny jest bazą do tworzenia innych wyrazów z tej samej rodziny - czyli w tym przypadku: pracować, pracownik, pracodawca itd.). Wyraz nieodmienny zawsze pozostaje w tekście w tej samej formie.

Wyraz samodzielny jest samodzielną częścią wypowiedzenia.

Koniugacja to odmiana czasownika przez osoby

Deklinacja to odmiana przez przypadki, polegająca na przyjmowaniu przez wyraz określonych końcówek fleksyjnych.

Części mowy dzielimy na: odmienne i nieodmienne, samodzielne i niesamodzielne.


Czasownik jest częścią mowy nazywającą czynności lub stany Odmienia się przez osoby, liczby i rodzaje. Występuje w trzech czasach (przeszłym, teraźniejszym i przyszłym), trzech trybach (orzekającym, przypuszczającym i rozkazującym) oraz trzech stronach (czynnej, biernej i zwrotnej). Informuje nas także o tym, czy dana czynność została dokonana, czy niedokonana,


Rozróżniamy czasowniki przechodnie, czyli takie, które mają formę strony biernej np. budować - był budowany oraz czasowniki nieprzechodnie, czyli takie które nie posiadają form strony biernej.

Rozróżniamy następujące nieodmienne formy czasownika:
  • bezokolicznik: zakończony na -ć (np. biegać) lub zakończony na -c (np. móc)
  • formy zakończone na -no i -to (np. kazano, myto)
  • imiesłowy przymiotnikowe czynne (nieosobowa forma czasowników niedokonanych mówiących o sprawcy czynności teraźniejszej -> zwykle dodaje się do tematu trzeciej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasownika cząstkę -ący np. piszący, myślący)
  • imiesłowy przymiotnikowe bierne (imiesłów odnoszący się do przedmiotu czynności -> zwykle tworzy się dodając końcówki -ny lub -ony np. pisany, zrobiony)
  • imiesłowy przysłówkowe współczesne (bezosobowa forma czasownika wyrażająca czynność trwającą równocześnie z inną czynnością -> zwykle końcówką takiego imiesłowu jest -ąc np. robiąc, pisząc, jedząc)
  • imiesłowy przysłówkowe uprzednie (bezosobowa forma czasownika, stosowana w celu wyrażenia uprzedniości jakiejś czynności w stosunku do innej -> typową końcówką jest -łszy lub -wszy np. zrobiwszy, doszedłszy)
Rzeczownik oznacza: przedmioty, osoby, zwierzęta, rośliny, pojęcia, czynności, cechy. Ze względu na znaczenie dzielimy rzeczowniki na: własne (pisane wielką literą) oraz pospolite: żywotne (np. pies), nieżywotne (np. długopis), osobowe (np. matka), nieosobowe (np. krowa), jednostkowe (np. brzoza), zbiorowe (np. szlachta). Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby; mają one stały rodzaj gramatyczny.



Przymiotnik nazywa cechy i właściwości, osób, przedmiotów, zjawisk konkretnych i abstrakcyjnych. Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje (l.poj.: męski, żeński, nijaki; l.mn.: męskoosobowy, niemęskoosobowy). Przymiotniki można stopniować (stopień równy, wyższy, najwyższy)

Liczebnik określa liczbę obiektów oraz kolejność poszczególnych obiektów. Ze względu na kolejność poszczególnych obiektów. Ze względu na znaczenie dzielimy liczebniki na: główne (np. jeden), porządkowe (np. pierwszy), ułamkowe (np. pół), zbiorowe (np. dwoje), mnożne (np. podwójny), wielorakie (np. dwojaki), nieokreślone (np. kilkadziesiąt, kilka). Ze względu na budowę rozróżniamy liczebniki proste (np. jeden) i złożone (np. dwadzieścia pięć).

Przysłówek określa cechy czynności nazywanej przez czasownik. Większość z nich daje się stopniować. W zdaniu przysłówki są przede wszystkim okolicznikami.

Zaimek odpowiada ma pytania tych części mowy, które zastępuje, pełni funkcję zastępowanych przez siebie części mowy i dlatego wyróżniamy zaimki:
  • rzeczowne (zastępują rzeczowniki): ja, ty, on, my, wy, oni, kto, co, coś, ktoś, nikt, ktokolwiek, nic, cokolwiek
  • przymiotne (zastępują przymiotniki): ten, tamten, taki, jaki, który
  • liczebne (zastępują liczebniki): ile, tyle, ileś
  • przysłowne (zastępują przysłówki): tak, stąd, dotąd, tędy, wszędzie, nigdzie
Zaimki można podzielić ze względu na znaczenie:
  • osobowe: wskazują osoby, o których mowa w zdaniu: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one
  • dzierżawcze: wskazują przynależność czegoś do kogoś: mój, twój, swój, ich, jej, nasz, wasz
  • wskazujące: wskazują na przedmioty lub ich cechy: ten, tamten, ów, taki, tu, tam, dokąd, tędy
  • względne: są wskaźnikami zespolenia w zdaniach złożonych podrzędnie: kto, co, który, ile, jak, gdzie, kiedy
  • nieokreślone: wskazują na bliżej nieokreślony obiekt: jakiś, któryś, którykolwiek, ktokolwiek
  • pytające: wprowadzają pytania o przedmioty, osoby, cechy, miejsce, kierunek, czas: kto?, co?, kogo?, czego?, komu?, czemu?, kim?, czym?, kiedy?, gdzie?, ile?, który?, jaki?
  • przeczące: nikt, nic, żaden
  • upowszechniające: wszystko, wszyscy, wszystkie, każdy, każda, każde, zawsze
  • zaimek zwrotny: się
Większość zaimków odmienia się, nieodmienne są zaimki przysłowne.
  • zaimki przymiotne — odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje; w wypowiedzeniu pełnią funkcję przydawki
  • zaimki liczebne — odmieniają się przez przypadki i rodzaje
  • zaimki rzeczowne — odmieniają się przez przypadki (nie mają form rodzajowych, z wyjątkiem zaimka on); w wypowiedzeniu pełnią funkcję podmiotu i dopełnienia, np. On idzie do szkoły. Marek opowiadał o niej.
Osobliwości w odmianie zaimków rzeczownych:
  • temat mianownika zaimków ja, ty, my, wy jest inny niż temat przypadków zależnych, np. ja - mnie, mną; ty — ciebie, tobą; my - nas, nami; wy — was, wami
  • zaimek on (ona, ono) odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje - trzy w liczbie pojedynczej (męski, żeński i nijaki) oraz dwa w liczbie mnogiej (męskoosobowy i niemęskoosobowy); przypadki zależne oparte są na innych tematach niż mianownik: on - jego; ona - jej; oni - ich
  • w niektórych przypadkach zaimków występują formy oboczne: pełne, dłuższe (mnie, tobie, ciebie, jego, jemu) oraz skrócone (mi, ci, cię, go, mu)
  • zaimek zwrotny się nie ma mianownika; w przypadkach zależnych ma następujące formy: Dopełniacz -> siebie; Celownik -> sobie; Biernik -> siebie; Narzędnik -> sobą; Miejscownik -> (o) sobie
Przyimek jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy, dopiero w połączeniu z innym wyrazem tworzy całość znaczeniową, czyli wyrażenie przyimkowe np. w domu, koło szkoły. Ze względu na budowę przyimki dzielimy na:
  • proste: w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, od, ku, mimo, przed, po, pod, przez, między
  • złożone: obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, pomimo
Spójnik łączy, spaja wyrazy w zdaniu pojedynczym oraz wypowiedzenia składowe w wypowiedzeniu złożonym. Spójniki, w zależności od relacji, jakie zachodzą między zdaniami łączonymi za ich pośrednictwem, dzielimy na:
  • współrzędne: i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jednak, zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli
  • podrzędne: że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem, zanim
Partykuła jest częścią mowy, która wyraża, uwydatnia pytanie, rozkaz, zaprzeczenie, przypuszczenie, życzenie. Partykuły:
  • wzmacniają intencję nadawcy np. Róbże to szybciej!
  • modyfikują znaczenie wyrazu np. miły - niemiły 
  • modyfikują treść np. Pójdziesz do teatru. - Poszedłbyś do kina.
  • modyfikują znaczenie zdania np. Pójdziesz do kina. - Czy pójdziesz do kina?
  • służą formułowaniu poleceń, życzeń, rozkazów np. Niech..... Oby....
  • partykuły czy, by łagodzą kategoryczność życzeń i rozkazów np. Chcę cię widzieć jutro w biurze. - Chciałbym cię jutro widzieć jutro w biurze.
Wykrzyknik jest częścią mowy, służącą przede wszystkim wyrażaniu uczuć mówiącego (oj, brr, och), wpływaniu na zachowania odbiorcy (hola!, halo!) albo naśladowaniu dźwięków otaczającego świata (bęc, chlup, trach).

11. Błędy językowe:

Błąd językowy - nieuzasadnione naruszenie formy językowej

Błędy:
- gramatyczne:
  • fleksyjne (np. niewłaściwa końcówka fleksyjna, nieodmienienie wyrazu, niewłaściwa postać tematu fleksyjnego)
  • składniowe (np. błędy przy stosowaniu przyimków, niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania, niewłaściwe połączenie form wyrazowych w tekście)
- leksykalne:
  • słownikowe (np. zastosowanie wyrazu o niewłaściwym znaczeniu, łączenie związków wyrazowych o takim samym znaczeniu, mylenie wyrazów do siebie podobnych, naruszenie struktury związku frazeologicznego lub zastosowanie go w niewłaściwym kontekście)
  • słowotwórcze (np. zastosowanie niewłaściwego formantu, zastosowanie niewłaściwej postawy słowotwórczej)
- błędy fonetyczne (np. nieuzasadnione odchodzenie od normy w zakresie wymowy)
- błędy stylistyczne (np. niepotrzebna stylizacja językowa)
- błędy ortograficzne (np. niepoprawne użycie małych i wielkich liter, błędy w zakresie pisowni łącznej i rozdzielnej)
- błędy interpunkcyjne (np. brak lub błędny znak interpunkcyjny)

12. Słownictwo neutralne, a emocjonalne i wartościujące:

Wyrazy neutralne opisują rzeczywistość (np. pies)
Wyrazy emocjonalne wyrażają subiektywny stosunek nadawcy do tego, o czym lub o kim mówi (np. piesek). Możemy je podzielić na pieszczotliwe (np. domeczek), ironiczne (np. luzak), lekceważące (np. słabeusz), obraźliwe (np. kretyn), wulgarne (np. ..... :) ).

Zdrobnienia w języku polskim wyrażają zwykle pozytywny uczucia odbiorcy. Zgrubienia w języku polskim wyrażają zwykle negatywne uczucia odbiorcy.

Wartościowania w tekstach dokonujemy, stosując wypowiedzi zawierające słowa mówiące o emocjach czy ocenach (np. mądry, głupi). Wartościowanie może zostać wzmocnione i wyrażone przez gesty, intonację, język ciała.

13. Konwencja literacka i rodzaje:

Konwencja literacka to przyjęty w literaturze zespół norm, które określają charakter poszczególnych elementów utworu, a także sposoby łączenia ich w całościowy kształt dzieła. Wyróżniamy m.in.:
  • konwencję realistyczną (wierne odzwierciedlenie charakterów postaci, prawdopodobieństwo postaci i wydarzeń, wprowadzenie różnych odmian języka) - np. "Lalka" B. Prusa
  • konwencję naturalistyczną (obiektywny, fotograficzny opis rzeczywistości z jej ciemnymi stronami, subiektywny bohater, którego losy i psychikę determinują pochodzenie, status społeczny itp., człowiek ukazywany jako jednostka podporządkowana biologicznym prawom natury, popędom i instynktom)
  • konwencję nadrealistyczną (świat przedstawiony jako produkt wyobraźni twórcy, zmienny, nielogiczny, oparty na luźnych skojarzeniach)
  • konwencję baśniową (przeplatanie się elementów świata realistycznego i fantastycznego, obecność motywów wędrownych, elementy światopoglądu ludowego)
14. Środki wyrazu artystycznego i ich funkcja:
  • aliteracja (Powtórzenie jednakowych układów głoskowych na początku kolejnych wersów lub sąsiadujących wyrazów, sposób instrumentacji głoskowej)(Funkcja: uwydatnienie budowy wiersza, gra słów, muzyczność, efekt brzmieniowy)
  • anafora (Powtórzenie tego samego wyrazu na początku kolejnych wersów, zdań, strof lub segmentów wypowiedzi)(Funkcja: uwydatnienie budowy, zaakcentowanie pewnych znaczeń, wzmacnia spójność tekstu, efekt brzmieniowy)
  • animizacja (Uczłowieczające przedstawienie zjawisk świata pozaludzkiego lub abstrakcji)(Funkcja: wyposaża zjawisko w ludzkie cechy sposoby zachowań i odczuwania, alienacja człowieka)
  • apostrofa (Uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata)(Funkcja: nadanie wypowiedzi charakteru literackości)
  • epifora (powtórzenie na końcu segmentów wypowiedzi)(Funkcja: zamiast rymu, zabawa znaczeniem i brzmieniem)
  • epitet (określenie rzeczownika)(Funkcja: zdobi podstawowy środek artystyczny, dokładniejsze opisywanie rzeczywistości)
  • hiperbola (przesada, wyolbrzymienie)(Funkcja: wzmocnienie wizji rzeczywistości)
  • inwersja (niezwykły szyk wyrazów w zdaniu)(Funkcja: uniezwyklenie wypowiedzi)
  • metafora (przenośnia)(Funkcja: związki podobieństwa między rzeczami) 
  • personifikacja (przedmioty działają i mówią jak ludzie)(Funkcja: podkreśla umowność świata poetyckiego)
  • peryfraza (zamiast nazwy - jej opis)(Funkcja: obrazowość, niezwykłość wypowiedzi)
  • porównanie (uwydatnianie podobieństwa jednego zjawiska przez zestawienie go z innym)(Funkcja: subiektywizacja opisu rzeczywistości)
  • powtórzenie (wielokrotne występowanie pewnego elementu wypowiedzi)(Funkcja: podkreślenie znaczenia czegoś)
  • onomatopeja (naśladowanie za pomocą środków językowych zjawisk dźwiękowych z otaczającej rzeczywistości)
  • zdrobnienie (wyrazy utworzone za pomocą odpowiedniego przyrostka mające znaczenie w jakimś sensie pomniejszone)
  • zgrubienie (wyrazy utworzone za pomocą odpowiedniego przyrostka mające znaczenie w jakimś sensie powiększone) 
Pełna lista: TUTAJ!

15. Opracowanie epok oraz ważnych tekstów kultury:
17. Tworzenie wypowiedzi:

Streszczenie:

Pełna prezentacja: TUTAJ!

Rozprawka:

 Budowa rozprawki:
  • wstęp (wprowadza w problematykę, której będzie dotyczyć rozwinięcie; przedstawia stanowisko autora wobec problemu podanego w temacie)
  • rozwinięcie (zawiera argumenty, czyli dowody świadczące na rzecz słuszności przyjętego stanowiska, wyrażonego w formie tezy lub hipotezy; argumenty powinny być przekonywujące, czyli rzeczowe i odpowiednio przedstawione)
  • zakończenie (zręczne podsumowanie w rozwinięciu rozważania; składnia czytelnika do refleksji nad przedstawionym problemem i jego rozstrzygnięciem)
Temat rozprawki:

Prace nad rozprawką powinna się zawsze zaczynać od analizy tematu, który składa się z polecenia i dołączonego do niego tekstu literackiego. Polecenie składa z: pytania, w którym zawarty jest problem; określenia czynności, które piszący ma wykonać, oraz wskazania materiału, na którym powinien oprzeć swoje rozważania; określenia minimalnej długości pracy. 

Osoba pisząca rozprawkę najpierw powinna się zastanowić "Czego dotyczy problem?" (odwołując się do wcześniej przeczytanego tekstu). Następnie należy zająć stanowisko w danej sprawie (sformułowanie tezy rozprawki). Później zastanawiamy się nad doborem tekstów kultury. W przypadku, jeśli dany tekst literacki jest fragmentem lektury oznaczonej w podstawie jako obowiązkowa, uczeń powinien także odwołać się do całości utworu.

Odwołujemy się po to do innych tekstów (powołujemy się na nie) po to, aby lepiej oświetlić rozważany problem i umocnić postawioną we wstępie tezę. Robimy to po omówieniu tekstu podstawowego, dołączonego do tematu rozprawki. Komentarz związany z przywołanymi tekstami kultury powinien być krótszy niż komentarz odnoszący się do tekstu głównego.
Odnosząc się do tekstów kultury (czyli do dzieła literackiego, obrazu, filmu, piosenki itp.) musimy pamiętać, aby powiązać je w prawidłowy sposób z zagadnieniem wspomnianym w poleceniu, aby przyjętą tezę umacniać! Właściwe nawiązanie do zagadnienia wymaga w pierwszym rzędzie zrozumienia tematu rozprawki – a więc zrozumienia problemu, którego temat dotyczy.

Przykłady i szczegółowe omówienie rozprawki maturalnej: TUTAJ!

Interpretacja utworu literackiego:

 Analiza dzieła literackiego to ustalenie z jakich elementów składa się utwór i jak został on skonstruowany. Celem interpretacji wiersza jest wyjaśnienie sensu wiersza, omówienie jego elementów, środków wyrazu itp.

Aby poprawnie zinterpretować utwór literacki musimy ustalić, kto jest bohaterem lirycznym, kto wypowiada się w wierszu (podmiot liryczny), w jakiej sytuacji znalazł się bohater wiersza, jaki jest temat wiersza, czy jest to liryka bezpośrednia (podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie) czy pośrednia (podmiot liryczny jest świadkiem zdarzenia i go opisuje), czy może jest to liryka wizyjna (sen/wizja przyszłości), jakie środki stylistyczne zastosował autor wiersza.

Schemat interpretacji wiersza:
1. Wstęp (jak się nazywa autor?, kiedy powstał utwór?, czy jest to jakaś część "większego utworu"?)
2. Tytuł (jaki jest temat wiersza na jego podstawie?, do jakich motywów się odwołuje?)
3. O czym mówi refren?
4. Budowa wiersza (wersy, zwrotki)
5. W jakiej sytuacji znalazł się bohater wiersza?
6. Kto jest podmiotem lirycznym?
7. Kim są bohaterowie?
8. Funkcja środków stylistycznych w wierszu
9. Czy wszystkie jego elementy łączą wiersza łączą się ze sobą harmonijnie?
10. Czy podczas kiedy powstawał utwór, działy się jakieś ważne wydarzenia historyczne?
11. Ocena wiersza wg mnie

Przykład i szczegółowe omówienie wszystkiego: TUTAJ!


18. Teksty kultury:

ANTYK:
"Illiada" Homer
"Antygona" Sofokles
"Król Edyp" Sofokles
"Biblia"

ŚREDNIOWIECZE:
"Bogurodzica"
"Lament Świętokrzyski"

RENESANS:
"Makbet" William Szekspir
"Fraszki" Jana Kochanowskiego
"Pieśni" Jana Kochanowskiego
"Treny" Jana Kochanowskiego

BAROK:
"Do trupa" Jan Andrzej Morszyn
"Do panny" Jan Andrzej Morszyn
"Zbytki polskie" Wacław Potocki

OŚWIECENIE:
"Hymn do miłości Ojczyzny" Ignacy Krasicki

ROMANTYZM:
"Cierpienia młodego Wertera" Johann Wolfgang Goethe
"Romantyczność" Adam Mickiewicz
"Oda do młodości" Adam Mickiewicz
"Sonety krymskie" Adam Mickiewicz
"Dziady cz. III" Adam Mickiewicz
"Pan Tadeusz" Adam Mickiewicz
"Kordian" Juliusz Słowacki

POZYTYWIZM:
"Zbrodnia i kara" Fiodor Dostojewski
"Nad Niemnem" Eliza Orzeszkowa
"Lalka" Bolesław Prus
"Mendel Gdański" Maria Konopnicka
"Potop" Henryk Sienkiewicz

MŁODA POLSKA:
"Jądro ciemności" Joseph Conrad
"Chłopi" Władysław Stanisław Reymont
"Wesele" Stanisław Wyspiański

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE:
"Wysokie drzewa" Leopold Staff
"Wiosna" Julian Tuwim
"Miłość" Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
"Przedwiośnie" Stefan Żeromski
"Ferdydurke" Witold Gombrowicz

WSPÓŁCZESNOŚĆ:
"Który skrzywdziłeś" Czesław Miłosz
"Rehabilitacja" Wisława Szymborska
"Sprawiedliwość" Jan Twardowski
"Tango" Sławomir Mrożek

19. Składnia zdań.

Rodzaje zdań podrzędnych i zdania złożone


20. Pozostałe:
  • synonimy - wyrazy i połączenia wyrazowe bliskoznaczne
  • tautonimy - wyrazy tożsame znaczeniowo, które dają się wymienić bez zmiany sensu
  • antonimy - pary wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym
  • homonimy - wyrazy o jednakowym brzmieniu (czasem także pisowni), ale o różnym znaczeniu
  • wyrazy wieloznaczne - wyrazy posiadające wiele związanych wspólną cechą znaczeń
  • idiom - stały związek frazeologiczny, występujący tylko w danym języku i niedający się przełożyć w sposób dosłowny
  • archaizm - wyraz stary, niewystępujący we współczesnym języku