Historia i społeczeństwo - Wielka zmiana. Przełom 1989 r.

1. Rankiem 13 grudnia 1981 w państwowej telewizji Wojciech Jaruzelski ogłosił powołanie WRON (Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego).

Głównym powodem jego wprowadzenia było powstrzymanie niezadowolonego społeczeństwa, które domagało się wprowadzenia reform i zmiany ustroju. Stan wojenny polegał głównie na ograniczeniu obywatelskich praw. Jego wprowadzenie zostało potwierdzone wydanym przez Radę Państwa dekretem, co było niezgodne z konstytucją (w trakcie obrad sejmu nie można było wydawać dekretów).

2. Na podstawie uprawnień WRON-u zostały ograniczone niektóre z praw obywatelskich, m.in.:

• nasiliła się polityka represji stosowana na społeczeństwo
• przymusowo umieszczano określone osoby w wyznaczonym miejscu pobytu, bez prawa jego opuszczania, ok. 7 tys. członków Solidarności, związków i stowarzyszeń działających niezależnie od władz
• ograniczono działalność związków i stowarzyszeń
• wprowadzono ograniczenia w przemieszczaniu się i godzinę milicyjną od 22.00 do 6.00
• zakazano organizowania jakichkolwiek strajków i manifestacji
• zmilitaryzowano zakłady pracy
• zablokowano połączenia telefoniczne
• zdelegalizowano Solidarność

3. Po sierpniu 1980 roku w wielu miejscach kraju wybuchały strajki i demonstracje, do tłumienia których bardzo często używano zomowców. Najtrudniejsze zadania stanęły przed milicją, gdy 13 grudnia 1981 wprowadzono stan wojenny. Oddziały ZOMO zostały użyte do pacyfikacji zakładów pracy, w których robotnicy protestowali przeciwko władzy WRON.

Funkcjonariusze często dokonywali brutalnych pobić opozycjonistów. Szczególnie tragiczne w skutkach wydarzenia miały miejsce w kopalni „Wujek”, gdzie pluton specjalny ZOMO otworzył ogień do strajkujących górników, zabijając 9 osób.

4. Po wprowadzeniu stanu wojennego do kraju, powstała podziemna "Solidarność". Jej członkowie, działający w konspiracji uczestniczyli m.in. w:

• nielegalnych transmisjach radiowych
• wydawaniu prasy i książek w drugim obiegu
• demonstracjach ulicznych w rocznice ważnych wydarzeń

Największe demonstracje miały miejsce w 1982 r. - dwa lata po podpisaniu porozumień sierpniowych, w wyniku których powstała "Solidarność". Manifest odbył się aż w 66 miastach.

5. 14 listopada 1982 z internowania został ocalony Lech Wałęsa.

18 grudnia sejm zawiesił stan wojennym, jednak ostateczną datę zniesienia ustalono na 22 lipca 1983 roku (w święto państwowe upamiętniające wydanie manifestu PKWN).

W tym samym roku, w październiku, Wałęsa został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla za działania na rzecz ustroju demokratycznego.

Dla społeczeństwa był to kolejny bodziec wzmacniający nadzieję na wywalczenie suwerenności.

Polityka wewnętrzna była stopniowo łagodzona, a władze dodatkowo podjęły prób reform gospodarczych. System komunistyczny był w fazie schyłkowej, nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach. Przez brak środków na kontynuację zbrojenia, zapaść gospodarczą i technologiczną przywódcy imperium zaczęli dostrzegać, że potrzebne były zmiany.

Zainicjował je przewodniczący Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, Michaił Gorbaczow, który głosił pierestrojki (z ros. przebudowa). Postawa ta była trudna była do pogodzenia z utrzymaniem na siłę ustroju socjalistycznego.

Polsce, znajdującej się w zapaści gospodarczej, zwiększono liczbę towarów na kartki. W 1988 r. doprowadzono do uchwalenia ustawy zmieniającej zasady funkcjonowania centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej. Działały małe i średnie przedsiębiorstwa prywatne oraz firmy z kapitałem zagranicznego. Początek '89 przyniósł kolejne zmiany w gospodarce.

Wiosną i latem 1988 r. wybuchały strajki. Desperacja społeczeństwa uświadomiła komunistom, że tylko podzielenie się władzą z opozycją pozwoli na naprawę państwa. Pod koniec sierpnia 1988 r. władze Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) zaproponowały opozycji rozpoczęcie rozmów.

31 sierpnia minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak spotkał się z Lechem Wałęsą. Wałęsa podjął się wygaszenia trwających strajków.

Kolejne rozmowy prowadzono już w gronie doradców obu stron i przedstawicieli Kościoła. Korzystny klimat miało stwarzać powołanie rządu pod przewodnictwem Mieczysława Rakowskiego. Nowy premier podkreślał konieczność przeprowadzenia reform gospodarczych, w tym nawet prywatyzacji. Władze wciąż jednak nie godziły się na legalną działalność „Solidarności” i udział w obradach czołowych działaczy opozycji (Jacka Kuronia i Adama Michnika).

Wstępne negocjacje znalazły się w impasie. Przygotowany już okrągły stół rozmontowano i schowano do magazynu.

30 listopada odbyła się, transmitowana na żywo przez telewizję, debata Lecha Wałęsy z liderem „reżimowych” związków zawodowych Alfredem Miodowiczem. Obnażyła ona słabą pozycję władz i na nowo rozbudziła nadzieje społeczeństwa. Opozycja skupiła się wokół utworzonego w grudniu Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym „Solidarności”. Władze musiały podjąć dialog.

6 lutego 1989 w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie (obecnie: Pałac Prezydencki), przy specjalnie skonstruowanym olbrzymim, okrągłym stole zasiedli reprezentanci władz i opozycji. Przez kolejne dwa miesiące dyskusje prowadzono w trzech zespołach tematycznych (tzw. stolikach). Omawiano kwestie dotyczące gospodarki i polityki społecznej, pluralizmu związkowego, reform politycznych.

5 kwietnia 1989 podpisano porozumienie, kończące obrady.

6. Postanowienia Okrągłego Stołu:

• Władze wyraziły zgodę na legalizację „Solidarności”.
• Zdecydowano o utworzeniu nowej izby parlamentu – Senatu.
• Postanowiono o przeprowadzeniu częściowo wolnych (tzw. kontraktowych) wyborów. Kandydaci niezależni mogli ubiegać się o 100% miejsc w Senacie.
• W Sejmie 35% miejsc miało być przedmiotem autentycznej rywalizacji wyborczej, pozostałe 65% zastrzeżono dla kandydatów obozu władzy.
• Ustalono, że miejsce zlikwidowanej Rady Państwa zajmie Prezydent, wybierany przez Zgromadzenie Narodowe.

Zawarty kompromis nie do końca odpowiadał pragnieniom opozycji i aspiracjom obywateli. Uzyskano tyle, ile można było uzyskać. Polska, jako pierwsze państwo bloku radzieckiego, wkraczała na drogę stopniowego demontażu systemu komunistycznego. Udało się to osiągnąć to na drodze pokojowej, bez rozlewu krwi.

7. Pełnym triumfem opozycji okazały się wybory Sejmu, odbyte 4 czerwca 1989 roku. W senacie "Solidarność" zdobyła 99/100 miejsc, a w sejmie wszystkie 35% mandatów.

Utworzony został Obywatelski Klub Parlamentarny, którego przewodniczącym był Bronisław Geremek. Wynik był dla wszystkich zaskoczeniem, ponieważ komuniści nie przewidywali oddania władzy i dzielenia się nią.

Na początku lipca Adam Michnik, redaktor naczelny "Gazety Wyborczej" opublikował artykuł pt. "Wasz prezydent, nasz premier". Była to propozycja podziału dwóch najważniejszych urzędów w kraju pomiędzy komunistów a opozycję, skierowana do przywódców PZPR.

19 lipca 1989 na prezydenta został wybrany Wojciech Jaruzelski przez Zgromadzenie Narodowe. Generał na rzecz stanowiska prezydenta musiał zrezygnować z funkcji I sekretarza PZPR. Jaruzelski wierzył, że rząd może utrzymać całą władze i zlecił misję jego tworzenia Czesławowi Kiszczakowi, któremu nie udało się zebrać większości parlamentarnej. W takich okolicznościach, 24 sierpnia tego samego roku przez sejm na urząd premiera opozycji powołał Tadeusza Mazowieckiego.

Zmianie uległa również polska scena polityczna.

W styczniu 1990 rozwiązana została PZPR, na której miejsce utworzono Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP). W obozie "Solidarności" zaczęły pogłębiać się podziały wewnętrzne. Wyodrębniły się dwie grupy, na czele których stali walczący ze sobą w wyborach prezydenckich - Lech Wałęsa i Tadeusz Mazowiecki. Zwycięsko z rywalizacji wyszedł Lech Wałęsa, który w grudniu 1990 został prezydentem.

Jego sukces przyczynił się jednak do szybkiego rozpadu obozu solidarnościowego. Zaczęły powstawać w nim kolejne partie polityczne, które reprezentowały różne idee - od prawicy do lewicy. Najpilniejszym zadaniem stało się stworzenie konstytucji, której celem było ostateczne regulowanie zasad funkcjonowania państwa i organów jego władzy.

8. W grudniu 1989 roku w sejmie kontraktowym rozpoczęły się prace nad nową, demokratyczną konstytucją. W senacie również utworzono podobną komisję, co przyczyniło się się do powstania dwóch projektów ustawy zasadniczej, przez które wybuchło dużo sporów politycznych.

Prace nad konstytucją i towarzyszące im gorące spory trwały w sejmie w czasie kolejnych kadencji. 2 kwietnia 1997 Zgromadzenie Narodowe ostatecznie uchwaliło konstytucję wymaganą większością 2/3 głosów. 25 maja poddana została ocenie obywateli w referendum. Za ustawą opowiedziało się 52,71% biorących udział w referendum, natomiast 48,8% było przeciw. W konsekwencji prezydent Aleksander Kwaśniewski podpisał Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, która weszła w życie 17 października 1997.

Nowa ustawa zasadnicza powstała w wyniku wielkiego kompromisu politycznego, który został osiągnięty dla wyższego celu, jakim było dobro państwa. Uchwalenie jej , po ośmiu latach, zakończył proces transformacji ustrojowej zapoczątkowany przy okrągłym stole. Konstytucja ma swoje wady i zalety, co powoduje, że nadal toczą się dyskusje nad koniecznością wprowadzenia zmian niektórych jej zapisów.

9. Od 1 stycznia 1990 rozpoczął się „plan Balcerowicza”. Głównym celem programu stabilizacji było opanowanie hiperinflacji i przywrócenie równowagi rynkowej.

Zakładano dwa etapy realizacji programu: krótkoterminowy i długoterminowy.

W tym pierwszym okresie należało przede wszystkim ograniczyć katastrofalną inflację. W długim okresie konieczne było dokonanie przekształceń strukturalnych polskiej gospodarki.

Zakładano w ciągu kilku lat obniżenie inflacji poniżej 5%, obniżenie bezrobocia, podwojenie dochodu narodowego. Dodatkowo zmiany miały nastąpić w obszarze szkolnictwa, opieki zdrowotnej, wymiaru sprawiedliwości, obrony narodowej i wielu innych.

Plan Balcerowicza obejmował 10 ustaw:

1. Ustawa o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych, która umożliwiała przeprowadzenie postępowania upadłościowego w przypadku nierentownych przedsiębiorstw państwowych, a tym samym znosiła gwarancję istnienia takich przedsiębiorstw niezależnie od ich wyników finansowych i produkcji.

2. Ustawa o prawie bankowym, która miała za zadanie ustabilizować sytuację na rynku pieniądza, w szczególności poprzez zakaz emisji pieniądza bez pokrycia. Niemożliwe stało się też finansowanie deficytu budżetowego przez Narodowy Bank Polski.

3. Ustawa o kredytowaniu - likwidowała preferencje kredytowe występujące do tej pory na rzecz przedsiębiorstw państwowych , a także uzależniała stopę oprocentowania od inflacji.

4. Ustawa o podatku od wzrostu wynagrodzeń - ustanowiono tzw. Popiwek, czyli limitację wzrostu płac w firmach w stosunku do inflacji.

5. Ustawa o nowych zasadach opodatkowania, w której przedstawiono jednolite zasady płacenia podatków we wszystkich gałęziach gospodarki.

6. Ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych - była to naprawdę reformatorska ustawa. Umożliwiała ona bowiem częściową swobodę przepływu kapitału, przynajmniej w zakresie wywozu za zagranicę zysków generowanych przez przedsiębiorstwa zagraniczne w Polsce. Dodatkowo firmy te były zwolnione z popiwku. Były one jedynie zobligowane do odsprzedaży dewiz po kursie ustalonym przez Narodowy Bank Polski.

7. Ustawa o prawie dewizowym - kolejny krok do liberalizacji polskiej gospodarki, który ma polegać na zapewnieniu wymienialności wewnętrznej złotówki, likwidacji monopolu państwa w handlu zagranicznym. W ustawie tej zobligowano także przedsiębiorstwa do odsprzedaży państwu zarobionych dewiz.

8. Ustawa o prawie celnym, w której ujednolicono zasady clenia towarów importowanych dla wszystkich podmiotów gospodarczych.

9. Ustawa o zatrudnieniu przede wszystkim unieważniła ustawę o osobach uchylających się od obowiązku świadczenia pracy, a także zmodyfikowała zasady działania biur pośrednictwa pracy.

10. Ustawa o szczególnych warunkach zwalniania pracowników - wprowadzono ochronę osób zwalnianych z pracy, szczególnie w drodze zwolnień grupowych. Przewidziano w niej takie instrumenty, jak odprawa finansowa czy okresowe zasiłki dla bezrobotnych.