Historia i społeczeństwo - "Gloria victis" - chwała zwyciężonym

1. W drugiej połowie XIX w. Polacy nie pragnęli pokoju na świecie, lecz modlili się o wojne powszechną - zmagania, które podzieliłyby zaborców i dały szansę na odbudowę niepodległej ojczyzny. Takim wydarzeniem mogła stać się Wiosna Ludów. Polskie nadzieje odżyły, kiedy wybuchła tzw. wojna krymska (1853-1856). Po jednej stronie stanęła Rosja, po drugiej - imperium osmańskie i jego sprzymierzeńcy: Wielka Brytania, Francja i Sardynia.

2. Rosja utraciła Sewastopol, zmarł car Mikołaj I, a jego następcą został Aleksander II. Przegrana wojna zakończyła się traktatem, w którym niestety nie było ani słowa o losie Polski. Lecz ta wojna ujawniła słabość wewnętrzną Rosji i potrzebę reform, na które liczyli Polacy. Panował wtedy tzw. klimat po-sewastopolski, w którym nowy car Rosji zniósł pańszczyznę i uwłaszczył chłopów, ale nie dotyczyło to obszarów Królestwa Polskiego. Tolerował też działalność liberalnej opozycji.

3. Oznaką zmian na ziemiach Królestwa Polskiego było powstanie Towarzystwa Rolniczego - pierwszej legalnej polskiej organizacji od czasów powstania listopadowego. Instytucja ta, na czele z Andrzejem Zamoyskim, działała na rzecz podniesienia poziomu rolnictwa, a jednocześnie sprawowała nieformalnie funkcję polskiego parlamentu. W społeczeństwie polskim panowały różne poglądy na temat dalszego rozwoju sytuacji. Z biegiem czasu dochodziło do coraz liczniejszych manifestacji, zabijania ludzi przez wojska carskie. Wiosną 1862 r. dzięki staraniom Dąbrowskiego powstał Komitet Centralny Narodowy - tajny zarząd obozu Czerwonych.

Czerwoni:

• odrzucali koncepcję pracy organicznej
• dążyli do zbrojnego powstania
• czołowi działacze : Jarosław Dąbrowski, Stefan Bobrowski, Aleksander Wielkopolski

Biali:

• grupowali liberalną szlachtę i mieszczaństwo
• współpraca z caratem oraz odzyskanie autonomii
• pragnęli reform (autonomii i uwłaszczenia), ale przeprowadzonych w sposób pokojowy
• członkowie dopuszczali stosowania rozmaitych nacisków na cara
• czołowi działacze: Leopold Kronenberg, Edward Jurgens, Andrzej Zamoyski

4. W styczniu 1863 r. władze rosyjskie na wniosek Wielkopolskiego przystąpiły w Królestwie do przeprowadzenia branki, czyli przymusowego poboru do armii carskiej. Nie chciał on powstania, uważając je za niepotrzebny rozlew krwi. Dlatego tym razem branka została przygotowana według dokładnych, imiennych list, zawierających nazwiska osób podejrzanych o działalność spiskową.

5. Dnia 22 stycznia 1863 r. Komitet Centralny Narodowy ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wydał bardzo ważny manifest oraz dekrety uwłaszczeniowe. Wzywał on narody polski, litewski i ruski do walki z caratem. Tą datę przyjmuję się za datę wybuchu Powstania Styczniowego. Dyktatorem powstania został Ludwik Mierosławski. Wiosną dołączyli Biali, którzy przejęli kierownictwo nad powstałym w maju Rządem Narodowym. Zmagania przybrały charakter partyzancki.

Polskie oddziały ukrywały się w lasach i atakowały niewielkie jednostki. Odchodzono od walk w Warszawie, a głównymi terenami zmagań stały się Podlasie i Kielecczyzna. Do większych bitew doszło w okolicach Siemiatycz, Węgrowa, Opatowa, Miechowa, Bodzentyna i Małogoszczy. Dzięki determinacji Polaków oddziały rosyjskie przez dłuższy czas nie mogły poradzić sobie z gorzej uzbrojonym przeciwnikiem. Do powstania przyłączali się ochotnicy z innych krajów - Węgrzy, Włosi, Francuzi i Rosjanie.

6. Rosjanie, aby rozprawić się z buntownikami masowo stosowali terror wobec ludności wspomagającej partyzanckie partie . Palono dwory, konfiskowano majątki, wydawano kiczne wyroki śmierci, masowo zsyłano na Syberię. Przywódców powstańczych, którzy dostali się w ręce Rosjan, skazywano na karę śmierci. Taki los spotkał Konstantego Kalinowskiego i Zygmunta Sierakowskiego. 

Mimo złych okoliczności Rząd Narodowy działał w ukryciu przed Rosjanami. Powstała polska administracja powstańcza.

• Rząd podzielony na wydziały (ministerstwa) nakładał i ściągał podatki. Polacy nie sprzeciwiali się temu.
• Powołano polską pocztę powstańczą
• Wydawano konspiracyjną prasę
• Trybunały powstańcze sądziły i karały szpiegów i zdrajców
• Wysyłano misje dyplomatyczne do Europy Zachodniej

7. Jesienią 1863 r. powstanie zaczęło dogasać, obiecywana zachodnia pomoc nie dotarła a Polaków ogarnęło zniechęcenie. W tym momencie władzę dyktatorską objął Romuald Traugutt, który za wszelką cenę chciał podtrzymać powstanie. Wiedział, że szlachta i mieszczanie sami nie udźwigną ciągłej walki, dlatego postanowił zachęcić chłopów do walki.

Niestety było za późno, bo w marcu 1864 r. car wydał dekret uwłaszczeniowy.

8. W kwietniu 1864 r. carska policja aresztowała Traugutta, który w sierpniu wraz z innymi współpracownikami został stracony na stokach Cytadeli warszawskiej. W późniejszym czasie ujęto także kapelana i generała powstania - Stanisława Brzóskę.

9. Skutki powstania styczniowego:

• konfiskowano majątki powstańców (głównie szlachty)
• uwłaszczenie chłopów
• przybranie na sile procesu rusyfikacji
• wymordowanie wielu powstańców
• całkowita utrata autonomii przez Królestwo Polskie
• Królestwu Polskiemu nadano nazwę Kraju Przywiślańskiego (a więc z nazwy całkowicie zniknął wyraz 'Polska')
• uczestników powstania zsyłano do więzienia i na Sybir, niektórzy wyemigrowali