Historia i społeczeństwo - Ostatni król Rzeczypospolitej i finis Poloniae
1. Kryzys Rzeczpospolitej wyraźnie zarysował się w czasie panowania królów z dynastii Wettinów
(1697–1763) – Augusta II Mocnego i Augusta III. Rzeczpospolita w początkach XVIII w. stała się
już nie tylko terenem starć dyplomatycznych europejskich państw, jak to bywało w XVII stuleciu,
zwłaszcza w czasach elekcji. Unia personalna z Saksonią, z której wywodzili się Wettinowie, wciągnęła Polskę w wielką wojnę północną (1700–1721). Konsekwencją tego był niszczący najazd szwedzki, czasowa detronizacja Augusta II i krótkie (1704–1709) panowanie Stanisława Leszczyńskiego, całkowicie uzależnionego od szwedzkiego monarchy. August II wrócił na tron – wbrew woli większości szlachty – dzięki wsparciu wojsk rosyjskich. Chaos trwający w czasie wolnych elekcji nie ustępował i po ich zakończeniu, ponieważ anarchię pogłębiało nagminne zrywanie sejmów zgodnie z praktyką liberum veto. W poważnym kryzysie znajdowała się też polska gospodarka.
2. W czasach saskich ukształtowały się dwa stronnictwa magnackie:
(1697–1763) – Augusta II Mocnego i Augusta III. Rzeczpospolita w początkach XVIII w. stała się
już nie tylko terenem starć dyplomatycznych europejskich państw, jak to bywało w XVII stuleciu,
zwłaszcza w czasach elekcji. Unia personalna z Saksonią, z której wywodzili się Wettinowie, wciągnęła Polskę w wielką wojnę północną (1700–1721). Konsekwencją tego był niszczący najazd szwedzki, czasowa detronizacja Augusta II i krótkie (1704–1709) panowanie Stanisława Leszczyńskiego, całkowicie uzależnionego od szwedzkiego monarchy. August II wrócił na tron – wbrew woli większości szlachty – dzięki wsparciu wojsk rosyjskich. Chaos trwający w czasie wolnych elekcji nie ustępował i po ich zakończeniu, ponieważ anarchię pogłębiało nagminne zrywanie sejmów zgodnie z praktyką liberum veto. W poważnym kryzysie znajdowała się też polska gospodarka.
2. W czasach saskich ukształtowały się dwa stronnictwa magnackie:
- Potoccy - złota wolność szlachecka
- Czartoryscy wraz z Familią - potrzeba reform kraju i poparcia Rosji
3. Stanisław August Poniatowski swój wybór na tron zawdzięczał poparciu Katarzyny II – przekupiła szlachtę oraz jej armii, która wkroczyła na wezwanie Czartoryskich. Nowy władca był dobrze wykształcony, kulturalny i pragnął reform. Wierzył, że uda mu się je wprowadzić przy pomocy carycy. Nie dostrzegał jednak tego, że silna wewnętrznie Polska nie była potrzebna Rosji.
4. Stanisław August Poniatowski utworzył m.in.:
- Szkołę rycerską (kształcenie przyszłych kadr oficerskich)
- Pierwszy stały polski teatr
- Komisje dobrego porządku (uporządkowanie finansów czy zabudowy większych miast)
5. Rosja niechętnie patrzyła na zmiany wprowadzane przez sejm konwokacyjny w 1764r., więc Katarzyna II postanowiła powstrzymać politykę polskiego króla i zaangażowała się w sprawę dysydentów w Rzeczypospolitej. Dzięki temu w latach 1767-1768 uchwalono prawa kardynalne gwarantujące niezmienność polskiego ustroju (liberum vet, wolna elekcja itp.)
6. Mimo akceptacji praw kardynalnych szlachta zawiązała konfederację w Barze w 1768 roku skierowaną przeciwko Rosji i jej ingerencji w sprawy polskie oraz Stanisławowi Augustowi. Konfederacja broniła ustroju przed koniecznymi reformami, przeciwstawiała się przywróceniu praw politycznych szlachcie.
7. W 1772 roku państwa ościenne wykorzystały klęskę konfederacji jako pretekst do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Rozbiór został zatwierdzony rok później przez polski sejm. Stronnictwo zgromadzone wokół króla próbowało wykorzystać sejm rozbiorowy do uchwalenia chociaż umiarkowanych reform. Udało się uchwalić:
- Powołanie Rady Nieustającej, która stanowiła zalążek nowożytnej władzy wykonawczej
- Reorganizacja wojska
- Powołanie Komisji Edukacji Narodowej
8. W rezydencjach króla odbywały się słynne obiady czwartkowe, czyli spotkania elity intelektualnej Rzeczypospolitej. Uczestniczyli w nich m.in.: Adam Naruszewicz, Franciszek Zabłocki, Ignacy Krasicki, Stanisław Konarski i Hugo Kołłątaj.
9. Sejm rozpoczął obrady w październiku 1788 r. Do najgorliwszych obrońców starego systemu należeli hetmani Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki oraz generał artylerii Stanisław Szczęsny Potocki; stali oni na czele tzw. stronnictwa hetmańskiego. Po drugiej stronie barykady znalazło się stronnictwo patriotyczne, do którego należeli m.in. Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Małachowski oraz król, który przyłączył się po rozpadzie tzw. stronnictwa dworskiego.
10. Ukoronowaniem obrad sejmowych było opracowanie i zatwierdzenie konstytucji. Stało się to 3 maja 1791 r.
11. W 1792 r. w Petersburgu naczelnicy stronnictwa hetmańskiego przy aprobacie carycy zawiązali konfederację, której celem było obalenie Konstytucji 3 maja. Konfederację zawiązano w Targowicy, aby udowodnić, że była to polska inicjatywa. Targowiczanie uznali postanowienia konstytucji za rewolucyjny spisek i oficjalnie zwrócili się o pomoc do Katarzyny II jako gwarantki praw ustroju Rzeczypospolitej. Wśród dowódców strony polskiej znaleźli się m.in.: Tadeusz Kościuszko i Józef Poniatowski, który wygrał bitwę pod Zieleńcami. Mimo, że rządy targowicy obaliły postanowienia Konstytucji 3 maja, Rosja i Prusy podpisały kolejny traktat rozbiorowy. Posłowie uczestniczący w ostatnim sejmie I RP w Grodnie wydali zgodę na zmiany terytorialne i zatwierdzili II rozbiór Polski.
12. Na wiosnę 1794 r. na ocalałych terenach Rzeczypospolitej zawiązało się sprzysiężenie działające we współpracy z emigrantami, którego celem było zorganizowanie powstania narodowego. Jego naczelnikiem miał być Tadeusz Kościuszko. W marcu 1794 r. na rynku krakowskim Kościuszko uroczyście odczytał akt powstania. Aby zachęcić chłopów do walki wydał w obozie wojskowym pod Połańcem tzw. "Uniwersał Połaniecki". W tym dokumencie znosił władzę sądową pana nad chłopami, nadawał im wolność osobistą i zmniejszał wymiar pańszczyzny.
13. 4 kwietnia Tadeusz Kościuszko odniósł zwycięstwo w bitwie pod Racławicami (walka z Rosją), 6 czerwca pod Szczekociacami przegrał w walce z Prusami i Rosjanami. 10 października w bitwie pod Maciejowicami Kościuszko dostał się do niewoli, co równało się przegranej całego powstania.
9. Sejm rozpoczął obrady w październiku 1788 r. Do najgorliwszych obrońców starego systemu należeli hetmani Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki oraz generał artylerii Stanisław Szczęsny Potocki; stali oni na czele tzw. stronnictwa hetmańskiego. Po drugiej stronie barykady znalazło się stronnictwo patriotyczne, do którego należeli m.in. Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Małachowski oraz król, który przyłączył się po rozpadzie tzw. stronnictwa dworskiego.
10. Ukoronowaniem obrad sejmowych było opracowanie i zatwierdzenie konstytucji. Stało się to 3 maja 1791 r.
11. W 1792 r. w Petersburgu naczelnicy stronnictwa hetmańskiego przy aprobacie carycy zawiązali konfederację, której celem było obalenie Konstytucji 3 maja. Konfederację zawiązano w Targowicy, aby udowodnić, że była to polska inicjatywa. Targowiczanie uznali postanowienia konstytucji za rewolucyjny spisek i oficjalnie zwrócili się o pomoc do Katarzyny II jako gwarantki praw ustroju Rzeczypospolitej. Wśród dowódców strony polskiej znaleźli się m.in.: Tadeusz Kościuszko i Józef Poniatowski, który wygrał bitwę pod Zieleńcami. Mimo, że rządy targowicy obaliły postanowienia Konstytucji 3 maja, Rosja i Prusy podpisały kolejny traktat rozbiorowy. Posłowie uczestniczący w ostatnim sejmie I RP w Grodnie wydali zgodę na zmiany terytorialne i zatwierdzili II rozbiór Polski.
12. Na wiosnę 1794 r. na ocalałych terenach Rzeczypospolitej zawiązało się sprzysiężenie działające we współpracy z emigrantami, którego celem było zorganizowanie powstania narodowego. Jego naczelnikiem miał być Tadeusz Kościuszko. W marcu 1794 r. na rynku krakowskim Kościuszko uroczyście odczytał akt powstania. Aby zachęcić chłopów do walki wydał w obozie wojskowym pod Połańcem tzw. "Uniwersał Połaniecki". W tym dokumencie znosił władzę sądową pana nad chłopami, nadawał im wolność osobistą i zmniejszał wymiar pańszczyzny.
13. 4 kwietnia Tadeusz Kościuszko odniósł zwycięstwo w bitwie pod Racławicami (walka z Rosją), 6 czerwca pod Szczekociacami przegrał w walce z Prusami i Rosjanami. 10 października w bitwie pod Maciejowicami Kościuszko dostał się do niewoli, co równało się przegranej całego powstania.