Historia i społeczeństwo - Z papieżem i przeciw niemu Problemy religijne w Rzeczypospolitej
1. U schyłku średniowiecza w Polsce i na Litwie zamieszkiwali przedstawiciele wielu narodów.
- katolicy (większość Polaków, Litwinów i Niemców)
- prawosławni (głównie mieszkający na wchodzie Rosjanie)
- judaiści (Żydzie, żyjący głównie w miastach)
- islamiści (Tatarzy)
- Karaimi (wyznający zasady Talmudu)
- Ormianie (tworzący własny kościół chrześcijański)
- Husyci (osiedlający się od początku XV wieku)
2. Po wystąpieniu Marcina Lutra w 1517 roku hasła reformacji dotarły do Polski. Dzięki temu zaczęły wpływać nowe religie - luteranizm oraz kalwinizm. Ten pierwszy cieszył się dużą popularnością wśród Niemców. Kalwinizm stanowił główną siłę protestantyzmu, ponieważ rozprzestrzenił się wśród magnaterii oraz szlachty. Religia ta uległa rozłamowi, dzięki czemu powstał zbiór ariański (braci polskich).
3. Zaangażowanie w ruch reformacyjny ograniczało się w Polsce przede wszystkim do części szlachty i mieszczaństwa. Hasła głoszone przez reformatorów niemal nie zyskiwały odzewu wśród najniższych warstw społecznych, które pozostały wierne katolicyzmowi. Sama szlachta przyjmowała reformację pozytywnie głównie z pobudek politycznych, a mniej ze względów światopoglądowych. Na fali reformacyjnej dążyła do zmian w państwie i umocnienia w nim swojej pozycji kosztem instytucji Kościoła katolickiego. W 1555 roku pojawił się w sejmie postulatu, aby przekształcić Kościół katolicki w Kościół narodowy. Ideę poparł ówczesny król - Zygmunt August. Postulat zakładał sprawowanie mszy w języku polski, a także zniesienie celibatu duchownym. Papież się jednak na to nie zgodził.
4. Na ziemiach polsko-litewskich mozaika wyznaniowa spowodowała brak krwawych wojen religijnych. Pierwszym porozumieniem między wyznawcami odmiennych nurtów religijnych była zawarta w 1570 r. ugoda sandomierska. Jej sygnatariuszami zostali przedstawiciele trzech wyznań protestanckich: luteranie, bracia czescy i kalwiniści, którzy rezygnowali z rywalizacji o wpływy religijne w Rzeczypospolitej, a także zobowiązywali się do wzajemnej ochrony w razie zagrożenia ze strony katolików. Sejm konwokacyjny uchwalił w 1573 r. akt konfederacji warszawskiej. Dokument ten gwarantował pokój między szlachtą różnych wyznań, który potwierdzali później kolejni władcy Rzeczypospolitej.
5. Cuius regio eius religio ("czyja władza, tego religia") – zasada przyjęta na mocy pokoju augsburskiego, kończącego w 1555 r. wojny religijne w Rzeszy Niemieckiej, ustalająca że władca ma prawo narzucić swoje wyznanie poddanym.
6. W odpowiedzi na reformację papież zwołał sobór trydencki (1545–1563), na którym potwierdzono dotychczasowe zasady wiary katolickiej, potępiono nauki Lutra i Kalwina oraz przedstawiono plan odnowy wewnętrznej (reformy) Kościoła, m.in. przez zwiększenie dyscypliny wśród duchowieństwa. Uchwały soborowe po długich wahaniach zostały w 1564 r. przyjęte przez Zygmunta Augusta, co znacznie ułatwiło działania kontrreformacyjne w Rzeczypospolitej.
7. W 1596 r. podpisano w Brześciu Litewskim porozumienie pomiędzy częścią duchowieństwa prawosławnego w Rzeczypospolitej a papiestwem. Na mocy tzw. unii brzeskiej prawosławni zachowywali odrębność liturgiczną i organizacyjną, ale jednocześnie oddawali się pod zwierzchnictwo papieża, zrywając związek z innymi Kościołami wschodnimi.